تاریخچه لینوکس: داستان انقلابی که از یک سرگرمی شروع شد

مقدمه: تقریباً تمام فناوری مدرنی که امروز با آن سروکار دارید، از گوشی اندرویدی شما تا سرورهای نتفلیکس و حتی کامپیوترهای مریخ‌نورد ناسا، یک قلب مشترک دارد: لینوکس. اما این غول فناوری که جهان را می‌چرخاند، در یک اتاق هیئت مدیره با طرح‌های تجاری پیچیده متولد نشد. داستان آن بسیار انسانی‌تر و شگفت‌انگیزتر است. **تاریخچه لینوکس**، داستان تلاقی دو فلسفه متفاوت، یک پروژه دانشجویی که "فقط برای سرگرمی" آغاز شد و یک جنبش ایدئولوژیک برای آزادی نرم‌افزار است. برای درک کامل این سفر، ابتدا باید بدانید که اساساً لینوکس چیست. سپس، آماده شوید تا به دهه‌ها قبل سفر کنیم و ببینیم چگونه یک ایمیل ساده از یک دانشجوی فنلاندی، جرقه‌ای برای یکی از بزرگترین انقلاب‌های تاریخ فناوری شد.

فهرست مطالب

۱. ریشه‌ها: دنیای پیش از لینوکس (دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی)

برای فهمیدن اینکه چرا لینوکس به وجود آمد، باید ابتدا دنیایی را تصور کنیم که در آن لینوکس وجود نداشت. این دنیا تحت سلطه یک سیستم‌عامل افسانه‌ای به نام **یونیکس (Unix)** بود.

عظمت یونیکس و یک خلاء بزرگ

در اواخر دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰، محققان آزمایشگاه‌های بل (Bell Labs) سیستم‌عاملی به نام یونیکس را خلق کردند. یونیکس بسیار قدرتمند، زیبا و فلسفی بود. مفاهیمی مانند "هر برنامه باید یک کار را به خوبی انجام دهد" و "خروجی یک برنامه باید ورودی برنامه دیگر باشد" از آن نشأت گرفت. یونیکس به زبان C نوشته شده بود که آن را قابل حمل (Portable) می‌کرد و به سرعت در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی محبوب شد. کد منبع آن به طور گسترده در دسترس بود و همه در بهبود آن مشارکت می‌کردند. اما یک مشکل وجود داشت: یونیکس متعلق به شرکت AT&T بود و با گذشت زمان، تجاری و تجاری‌تر شد. لایسنس‌های آن گران و محدودکننده شدند و دوران طلایی همکاری آزاد به پایان رسید.

ریچارد استالمن و تولد جنبش نرم‌افزار آزاد (GNU)

در دهه ۸۰، برنامه‌نویسی به نام **ریچارد استالمن (Richard M. Stallman)** در آزمایشگاه هوش مصنوعی MIT کار می‌کرد. او از این تجاری‌سازی و بسته شدن کدها به شدت ناراحت بود. او به دنیایی اعتقاد داشت که نرم‌افزار باید مانند دانش، آزادانه در دسترس همگان باشد تا آن را مطالعه، تغییر و به اشتراک بگذارند. این نارضایتی به یک جنبش تبدیل شد.

در سال ۱۹۸۳، استالمن **پروژه گنو (GNU Project)** را بنیان نهاد. نام GNU یک آکرونیم بازگشتی و طنزآمیز است به معنی **"GNU's Not Unix"** (گنو، یونیکس نیست). هدف پروژه گنو بلندپروازانه بود: ساخت یک سیستم‌عامل کامل که شبیه به یونیکس باشد اما ۱۰۰٪ **نرم‌افزار آزاد (Free Software)** باشد. این فلسفه آزادی نرم‌افزار، یکی از دلایل اصلی است که امروزه میلیون‌ها نفر تصمیم می‌گیرند از لینوکس استفاده کنند.

تیم گنو سال‌ها به سختی کار کرد و تمام قطعات لازم برای یک سیستم‌عامل را ساخت: کامپایلر قدرتمند (GCC)، ویرایشگر متن (Emacs)، پوسته فرمان (Bash) و صدها ابزار دیگر. تا اوایل دهه ۹۰، پروژه گنو تقریباً کامل بود. تقریباً. آن‌ها همه چیز داشتند جز یک جزء حیاتی: **هسته (Kernel)**.

۲. جرقه انقلاب: لینوس توروالدز و یک پروژه سرگرمی (۱۹۹۱)

هزاران کیلومتر آن‌طرف‌تر، در هلسینکی فنلاند، یک دانشجوی ۲۱ ساله به نام **لینوس بندیکت توروالدز (Linus Benedict Torvalds)** در حال تحصیل در رشته علوم کامپیوتر بود. او به تازگی یک کامپیوتر شخصی جدید خریده بود و از سیستم‌عامل آموزشی دانشگاهش به نام **مینیکس (MINIX)** که محدودیت‌های زیادی داشت، ناامید شده بود. او می‌خواست عمیقاً یاد بگیرد که سخت‌افزار کامپیوتر چگونه کار می‌کند.

بنابراین، او کاری را شروع کرد که بعدها مسیر تاریخ فناوری را تغییر داد: او تصمیم گرفت **"فقط برای سرگرمی"** یک هسته سیستم‌عامل ساده برای خودش بنویسد. در ۲۵ آگوست ۱۹۹۱، او یک ایمیل تاریخی به گروه خبری کاربران مینیکس فرستاد:


"سلام به همه کسانی که از مینیکس استفاده می‌کنند. من در حال کار روی یک سیستم‌عامل (رایگان) هستم (فقط به عنوان سرگرمی، قرار نیست بزرگ و حرفه‌ای مثل گنو باشد)..."

او در ابتدا می‌خواست نام پروژه را "Freax" بگذارد، اما دوستی که سرور FTP را مدیریت می‌کرد، پوشه‌ای به نام "linux" برایش ساخت و این نام روی پروژه ماند. در ابتدا، کرنل او کار زیادی نمی‌توانست انجام دهد، اما به سرعت توجه دیگر برنامه‌نویسان در سراسر جهان را به خود جلب کرد. آن‌ها شروع به ارسال کد و پیشنهاد برای بهبود آن کردند.

۳. ازدواج تاریخ‌ساز: پیوند کرنل لینوکس و ابزارهای گنو

در یک طرف، پروژه گنو یک مجموعه کامل از ابزارهای سیستم‌عامل بدون هسته داشت. در طرف دیگر، لینوس توروالدز و همکارانش یک هسته کاربردی بدون ابزارهای کامل داشتند. سرنوشت این دو پروژه این بود که به هم بپیوندند.

برنامه‌نویسان به سرعت دریافتند که می‌توانند کرنل لینوکس را با ابزارهای گنو ترکیب کرده و یک سیستم‌عامل کامل، قدرتمند و کاملاً آزاد بسازند. این ترکیب جادویی، اولین نسخه از **GNU/Linux** را خلق کرد. لینوس با یک تصمیم حیاتی، کرنل خود را تحت **پروانه عمومی همگانی گنو (GPL)** منتشر کرد. این پروانه تضمین می‌کرد که لینوکس و هرگونه مشتقات آن برای همیشه آزاد و متن-باز باقی بماند.

۴. سال‌های رشد و گسترش (دهه ۹۰)

دهه ۹۰، دهه رشد انفجاری لینوکس بود. این سیستم‌عامل از یک پروژه سرگرمی به یک ابزار جدی تبدیل شد که توسط هزاران نفر در سراسر جهان استفاده و توسعه داده می‌شد.

ظهور اولین توزیع‌ها

در ابتدا، نصب لینوکس کار بسیار فنی و دشواری بود. کاربران باید خودشان کرنل را کامپایل کرده و ابزارهای گنو را جداگانه نصب می‌کردند. به زودی، گروه‌هایی از توسعه‌دهندگان بسته‌های آماده‌ای به نام **توزیع (Distribution)** را ایجاد کردند که شامل کرنل لینوکس، ابزارهای گنو و یک نصب‌کننده ساده بود. از اولین و مهم‌ترین توزیع‌ها می‌توان به **Slackware** (1993) و **Debian** (1993) اشاره کرد که دومی به خاطر تعهدش به نرم‌افزار آزاد و سیستم مدیریت بسته قدرتمندش (APT) بسیار مشهور شد.

تولد یک نماد: پنگوئن تاکس

در سال ۱۹۹۶، لینوکس به یک نماد (Mascot) نیاز داشت. لینوس توروالدز به شوخی پیشنهاد یک پنگوئن را داد، زیرا در سفری به استرالیا یک پنگوئن کوچک دست او را گاز گرفته بود و به نظرش موجودات جالبی می‌آمدند! یک مسابقه طراحی برگزار شد و طرحی از "لری یوئینگ" به نام **تاکس (Tux)** برنده شد. تاکس، پنگوئن خوشحال و راضی، به سرعت به نماد دوست‌داشتنی جامعه لینوکس تبدیل شد.

ورود کسب‌وکارها و جنگ‌های اول

در اواخر دهه ۹۰، شرکت‌ها متوجه پتانسیل لینوکس شدند. شرکت‌هایی مانند **Red Hat** و **SUSE** مدل‌های کسب‌وکار جدیدی را بر پایه ارائه نسخه‌های تجاری لینوکس به همراه پشتیبانی حرفه‌ای برای شرکت‌ها بنا نهادند. در همین زمان، لینوکس به عنوان یک رقیب جدی برای ویندوز مایکروسافت مطرح شد و "جنگ‌های دسکتاپ" آغاز گردید.

۵. عصر جدید: لینوکس در همه جا (۲۰۰۰ تا امروز)

اگر دهه ۹۰ دهه رشد بود، قرن ۲۱ دهه سلطه لینوکس در حوزه‌های کلیدی فناوری است.

انقلاب دسکتاپ با اوبونتو

تا اوایل دهه ۲۰۰۰، لینوکس روی دسکتاپ هنوز برای کاربران عادی کمی ترسناک بود. در سال ۲۰۰۴، یک کارآفرین اهل آفریقای جنوبی به نام "مارک شاتل‌ورث" با تأسیس شرکت **Canonical** و عرضه **اوبونتو (Ubuntu)**، این معادله را تغییر داد. اوبونتو با شعار "لینوکس برای انسان‌ها" تمرکز خود را بر سادگی، کاربرپسندی و نصب آسان گذاشت و موفق شد میلیون‌ها کاربر جدید را به دنیای لینوکس بیاورد.

سلطه مطلق بر دنیای سرورها

در حالی که جنگ بر سر دسکتاپ ادامه داشت، لینوکس بی‌سروصدا در حال فتح یک جبهه مهم‌تر بود: **بازار سرورها**. به دلیل پایداری، امنیت، عملکرد و هزینه صفر، لینوکس به انتخاب اول برای راه‌اندازی وب‌سایت‌ها، پایگاه‌های داده و زیرساخت‌های اینترنتی تبدیل شد. امروزه، بیش از ۹۶٪ از یک میلیون سرور برتر جهان از لینوکس استفاده می‌کنند.

اندروید: لینوکس در جیب شما

در سال ۲۰۰۷، گوگل سیستم‌عامل موبایلی به نام **اندروید (Android)** را معرفی کرد. چیزی که بسیاری نمی‌دانند این است که اندروید بر پایه کرنل لینوکس ساخته شده است. این تصمیم استراتژیک باعث شد که لینوکس به پرکاربردترین هسته سیستم‌عامل در جهان تبدیل شود و در جیب میلیاردها نفر در سراسر جهان قرار بگیرد.

قدرت‌بخشی به ابر و اینترنت اشیاء

با ظهور **رایانش ابری (Cloud Computing)**، لینوکس جایگاه خود را بیش از پیش مستحکم کرد. تمام ارائه‌دهندگان بزرگ خدمات ابری (AWS, Google Cloud, Azure) زیرساخت‌های خود را بر پایه لینوکس بنا کرده‌اند. علاوه بر این، در دنیای **اینترنت اشیاء (IoT)**، از ترموستات‌های هوشمند گرفته تا خودروهای متصل، لینوکس به دلیل سبکی و انعطاف‌پذیری، سیستم‌عامل منتخب است.

جمع‌بندی: درسی که از تاریخچه لینوکس می‌گیریم

تاریخچه لینوکس یک داستان معمولی نیست. این یک حماسه است که نشان می‌دهد چگونه همکاری آزاد، اشتراک دانش و یک جامعه جهانی پرشور می‌تواند محصولی بسازد که بزرگترین شرکت‌های جهان را به چالش بکشد و زیربنای دنیای دیجیتال مدرن را شکل دهد. این داستان به ما یادآوری می‌کند که یک ایده خوب، حتی اگر "فقط برای سرگرمی" شروع شود، اگر با اشتیاق و همکاری دنبال شود، می‌تواند دنیا را تغییر دهد.

تاریخ فناوری پر از داستان‌های شگفت‌انگیز است. کدام بخش از تاریخچه لینوکس برای شما الهام‌بخش‌تر بود؟ داستان لینوس توروالدز یا فلسفه ریچارد استالمن؟ نظرات و دیدگاه‌های خود را در بخش کامنت‌ها با ما در میان بگذارید!

سوالات متداول (FAQ)

تفاوت اصلی بین گنو (GNU) و لینوکس (Linux) چیست؟

لینوکس به طور دقیق فقط نام **هسته (Kernel)** سیستم‌عامل است که وظیفه مدیریت سخت‌افزار را بر عهده دارد. گنو (GNU) مجموعه‌ای از ابزارها و برنامه‌های بنیادی (مانند کامپایلر، پوسته فرمان و...) است که روی این هسته اجرا می‌شوند تا یک سیستم‌عامل کامل شکل بگیرد. به همین دلیل نام دقیق‌تر این سیستم‌عامل GNU/Linux است.

آیا لینوس توروالدز هنوز روی لینوکس کار می‌کند؟

بله. لینوس توروالدز پس از گذشت بیش از ۳۰ سال، هنوز هم به عنوان هماهنگ‌کننده اصلی و "دیکتاتور خیرخواه" پروژه کرنل لینوکس فعالیت می‌کند. او تصمیم نهایی را در مورد کدهایی که وارد نسخه رسمی کرنل می‌شوند، می‌گیرد.

چرا لینوکس اینقدر توزیع‌های مختلف دارد؟

از آنجایی که لینوکس متن-باز و آزاد است، هر فرد یا شرکتی می‌تواند آن را برداشته، با مجموعه‌ای از نرم‌افزارها و تنظیمات دلخواه خود ترکیب کند و یک نسخه جدید به نام "توزیع" منتشر نماید. این تنوع یکی از بزرگترین نقاط قوت لینوکس است، زیرا به کاربران اجازه می‌دهد تا گزینه‌ای را انتخاب کنند که دقیقاً با نیازهایشان (مثلاً سادگی، زیبایی، سبکی یا امنیت) مطابقت دارد.